آیا الله مذکر و مرد است؟

پرسش: چرا همه نام های خداوند در قرآن مذکر است؟ آیا خداوند هم مدافع مردهاست؟

پاسخ:

سلام

به این چند نکته توجه بفرمایید:

1- جنسیت فرع جسمیت است و هر دو اینها، بیانگر نوعی نقص _مانند محدودیت و فناپذیری و ..._ است، لذا چنین اموری در ذات باری تعالی که کمال مطلق است و هیچ نقصی در او متصور نیست راه ندارد و طرح آنها درباره او، معنا و مفهومی ندارد:

لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ وَ هُوَ السَّميعُ الْبَصيرُ (شوری/11)

هيچ چيز همانند او نيست و او شنوا و بيناست

2- از سوی دیگر، جنسیت دلیل بر فضیلت و برتری نیست تا بگوییم چرا مذکر آورده و چرا مؤنث نیاورده! نه مذکر بر مؤنث برتری دارد، و نه مؤنث بر مذکر رجحانی دارد:

يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ خَبيرٌ (حجرات/13)

اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره‏ها و قبيله‏ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد [اينها ملاك امتياز نيست]. گرامى‏ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست خداوند دانا و آگاه است

3- از سوی سوم، قرآن به زبان عربی نازل شده:

وَ كَذلِكَ أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا... (طه/113)

و اين گونه آن را قرآنى عربى [فصيح و گويا] نازل كرديم‏...

پس به طور طبیعی، قواعد دستوری زبان عربی هم در آن مراعات شده است. یکی از قواعد عربی اینست که برای مؤنث حقیقی و مجازی، از الفاظ مؤنث و برای مذکر حقیقی و نیز امور مشترک بین مذکر و مؤنث، و نیز اموری که اصلا جنسیت در آنها مطرح نیست و مؤنث حقیقی یا مجازی بودن آنها از طریق قاعده یا سماع تعیین نشده، از الفاظ مذکر استفاده شود. همان گونه که در نکته اول عرض کردم، خدای متعال جسم و جنس ندارد، لذا مصداق قاعده اخیر است لذا درباره او ضمیر مذکر بکار می رود.

نیز گفته شده که: در زبان عرب، اسامى خداوند مانند الله و رحمان از نظر لفظي مذكر مجازی محسوب مي شوند، و مطابق قواعد عربی،، بايد صفت با موصوف و ضمير با مرجع ضمير، از جهت جنس و تعداد مطابقت نمايد. از اين رو ضمايري كه به اسامي و اوصاف خداوند ارجاع داده شده، مذكر آمده است.

http://www.askdin.com/thread32627.html

پاسخی دیگر:

پرسش:

چراخواوند در قران از ضمیر مذکربرای خودش استفاده کرده است؟و چرا مذکر بر مونث تعمیم داده شده است؟

پاسخ اجمالی:

علّت این که خداوند در قرآن کریم از ضمیر مذکر برای خودش استفاده نموده، این است که قرآن به زبان عربی نازل شده است، و استفاده از ضمیر مذکر برای خداوند متعال مطابق قواعد و ادبیات زبان عربی است. چون  خداوند متعال نه مؤنث حقیقی است و نه مذکر حقیقی، و از موارد کار برد قیاسی و سماعی مؤنث مجازی هم نیست پس براساس قواعد زبان عربی برای ذات متعالی خداوند باید از ضمایر، اسامی و صفات به صورت مذکر (مجازی) استفاده نمود. علاوه این که نشانه های لفظی مذکر و مؤنث بیان کننده منزلت و جایگاه ارزشی نمی باشند.

پاسخ تفصیلی:

زبان قرآن عربى است و زبان عربى برخلاف برخی از زبان ها، از دو نوع ضمایر مذکّر و مؤنت برخوردار است طبیعى است که هر کتابى بخواهد با این زبان نوشته شود، اگر چه کتاب الاهى باشد، باید از قواعد آن زبان پیروى کرده و بر آن ساختار باشد. زبان عربی به علّت نداشتن ضمیر خنثی، بعضی از چیزهایی که فارغ از جنسیت باشند را با ضمیر مذکّر می آورد. البته نظیر این، در زبان های دیگری؛ مثل زبان فرانسه نیز وجود دارد. با اتکا به این نکته می توان نتیجه گرفت که آوردن ضمیر مذکّر، ربطی به صفات مردانه ندارد. در واقع می توان گفت که قرآن مغلوب نگاه مرد سالارانه متداول در فرهنگ زمانه خویش نشده است، بلکه یک ویژگی زبانی است، که گوینده را پایبند به رعایت آن می کند. بنابر این، قرآن به مقتضاى این که به زبان عربى نازل شده است، با همین گفتمان سخن مى‏گوید و هماهنگ با قواعد عربى از ضمایر و واژگان مذکر برای خداوند بهره مى‏گیرد.

به بیان دیگر:

از طرفی؛ در زبان عربی، اسم ها و فعل ها (به جز فعل های متکلم وحده و متکلم مع الغیر) دو نوع می باشند: مذکر و مؤنث، و مذکر و مؤنث نیز به حقیقی و مجازی تقسیم می شوند.

موجوداتی که دستگاه ها و آلات ذکورت و انوثت (مردانگی و زنانگی) داشته باشند، مذکر و مؤنث حقیقی اند و گرنه مجازی خواهند بود. مذکر حقیقی مانند «رجل» (مرد) و «جمل» (شتر نر ) و مؤنث حقیقی مانند «امرأة» (زن) و «ناقة» (شتر ماده)؛ و مذکر مجازی مانند: «قلم» و «جدار» (دیوار)، مؤنث مجازی مانند: «دار» (خانه) و «غرفه» (اطاق). و کار برد مؤنث مجازی در مواردی؛ مانند، اسامی شهرها و اعضاء زوج بدن، قیاسی و بر طبق قاعده است و در بقیه موارد قاعده خاصی ندارد و سماعی است؛ یعنی ملاک فقط شنیدن از عرب زبان ها است و باید دید عرب زبان ها در چه مواردی به کار می برند و اگر چیزی مؤنث حقیقی و مجازی و نیز مذکر حقیقی نباشد، مذکر مجازی خواهد بود.[1]

و از طرف دیگر چون خداوند نه زاینده و نه زائیده شده و نه چیزی مثل اوست.[2]  و از موارد کار برد قیاسی و سماعی مؤنث مجازی هم نیست پس براساس قواعد زبان عربی برای ذات متعالی خداوند باید از ضمایر، اسامی و صفات به صورت مذکر (مجازی) استفاده نمود.

به این نکته هم باید توجه داشت که نشانه های لفظی مؤنث و مذکر، بار ارزشی ندارند و نشانه و دلیل بر کرامت و منزلت نیست، لذا اگر نشانه های لفظی مذکر، به خاطر کرامت و منزلت خاص، دارای ارزش بود، برای غیر انسان و برخی از موجودات پلیدی مثل شیطان و ابلیس ... نباید از افعال یا اسامی یا ضمایر و ... دارای نشانه های لفظی مذکر استفاده می شد.

و همین طور اگر نشانه های لفظی مؤنث ، دلیل و نشانه ی نقص و بی ارزشی بود، برای موجودات با ارزشی مانند:خورشید، (شمس)، زمین (ارض)، مردان (الرجال)، آب ( ماء) و ...، و برای بهترین اعمال و بهترین جایگاه ها مثل؛ نماز (صلوة) ، زکات (زکاة)، جنت، نشانه های لفظی مؤنث نمی آوردند[3].

[1] صرف ساده،ص 145و28.

[2] لم یلد و لم یولد. (توحید/3). لیس کمثله شیء(شوری/11)

[3] نک: زن در آینه جلال و جمال، جوادی آملی، ص78.

http://islamquest.net/fa/archive/question/fa488

پاسخی دیگر:

پرسش:

چرا اسامي و صفات خداوند در قرآن مذكر آمده و يا از ضمير مذكر براي خودش استفاده كرده است؟

پاسخ:

اولاً بايد به اين نكته توجه شود كه علائم مذكر و مؤنث كه در الفاظ و ادبيات وجود دارد هيچگونه بار ارزشي ندارد تا منزلت و جايگاه صاحب آن را اثبات كند، بلكه صرف جعل و قرارداد عرفي زبان شناسان است.

ثانياً علت اينکه خداوند در قرآن کريم از ضمير مذکر براي خودش استفاده  نموده، اين است که قرآن به زبان عربي نازل شده است، و تابع قواعد عربي است و استفاده از ضمير مذکر براي خداوند متعال مطابق قواعد و ادبيات زبان عربي است. زبان عربي اختراع دين اسلام نيست و حتي مشرکان و ملحدان قبل از اسلام بسياري عرب بوده اند (و در بسياري از لغتنامه ها اولين كسي را كه به زبان عربي سخن گفت و خط عربي را اختراع كرد يعرب بن قحطان دانسته‌اند كه به چند واسطه به حضرت نوح مي‌رسد.)[1] و زبان عربى برخلاف زبان فارسى از دو نوع ضماير مذکر و مؤنت برخوردار است.

اموري كه در عالم وجود دارد چهارحالت بيشتر ندارند:

اموري كه ويژه زنان است.

اموري كه ويژه مردان است.

اموري كه بين زنان و مردان مشترك است[2]

اموري كه مافوق جنسيت است.

در زبان و ادبيات عرب از امورى که مخصوص زنان است، با كلمات و ضماير مؤنت و از امور ويژة مردان با واژگان و ضماير مذکر ياد مي‌كنند. در امورى که بين زنان و مردان مشترک باشد نيز معامله مذكر مي‌كنند،[3] و در امورى که جنسيت در مورد آنها اصلاً مطرح نيست، مانند خدا و فرشتگان، از ضماير و واژگان مذکر (مجازي) بهره مى‏گيرند؛ يعنى در سه حالت از الفاظ مذکر و در يک حالت لفظ مؤنت بهره مى ‏گيرند.

البته گاهي تنها لفظ مورد توجه قرار مي‌گيرد و با توجه به آن، مؤنث يا مذکر آورده مى‏شود، اگر چه از نظر جنس و واقع متفاوت با لفظ ‏باشند كه اصطلاحا به آن مذكر يا مؤنث مجازي مي‌گويند.

مثلاً براي شمس(خورشيد) ضمير مونث و قمر(ماه) ضمير مذكر بكار مي‌برد. چنانكه در آيات متعدد بدين گونه آمده است: والشمس وضُحاها، وَالْقَمَرِ إِذَا تَلَاهَا ...[4] ِاذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ ...[5] چنانكه دراين آيات و امثال آن ميبينم ، ضمير قمر مذكر آمده و ضمير شمس مونث، در حاليكه قمر و شمس هم مذكر و مونث حقيقي نيستند. بلكه مؤنث و مذكر مجازي مي‌باشند.[6]

طبيعى است که هر پيام مكتوب يا ملفوظي كه بخواهد با اين زبان ارائه شود، بايد از قواعد آن پيروى کرده و بر همان ساختار باشد، تا پيام او را مخاطب يا مخاطبين بفهمند، اگر برخلاف قواعد و ادبيات رايج ميان قوم باشد، كسي از مفاهيم آن آگاه نخواهد شد و اين بر خلاف مقصود صاحب پيام است.

قرآن كريم نيز چون به زبان عربي نازل شده است، طبعاً بايد مطابق قواعد و اصول اين زبان باشد، و اشاره شد كه قواعد عربي در سه حالت فوق الذكر، از ضماير و واژگان مذکر و در يک حالت از واژگان مؤنث بهره مى‏گيرد.

چون  خداوند متعال ما فوق جنسيت مي‌باشد، نه مؤنث حقيقي است و نه مذکر حقيقي، پس براساس قواعد زبان عربي براي ذات متعالي خداوند بايد از ضماير، اسامي و صفات به صورت مذکر مجازي استفاده نمود.

پرسش:

چرا خداوند در بعضي از آيات در مورد خو دش از ضمير متكلم مع الغير "ما" و در بعضي ديگر از متكلم وحده "من" استفاده كرده است؟

پاسخ:

خداوند يگانه است و بر اساس قاعدة اوليه مي بايست هر گاه از افعال خود خبر مي دهد، از كلمه و ضمير مفرد يا متكلم وحده استفاده كند. چنانكه بارها در قرآن به اين نحو از خود تعبير آورده است. اما در زبان عربي و گاهي غير عربي، متكلم و گوينده به دلايل متعددي به جاي ضمير مفرد (متكلم وحده) از ضمير جمع (متكلم مع الغير) استفاده مي کند که برخي از آنها عبارت اند از:

1. شكي نيست كه خداوند داراي عظمت و كبريايي است كه در آيات متعدد قرآن، و روايات معصومين عليهم السلام زياد به آن اشاره شده است، خداوند براي اين كه عظمت خود را به بندگان گوشزد كند گاهي از ضمير جمع و متكلم مع الغير استفاده مي‌كند، چرا که ضمير جمع در رساندن عظمت و بزرگي فاعل، بليغ‏تر است.[7]

2. بي گمان افعال خداوند از آن نظر كه منسوب به اوست داراي اهميت و عظمت مي‌باشد، خداوند براي نشان دادن اين اهميت و عظمت گاهي ضمير جمع يا متكلم مع الغير بكار برده است.[8]

3. براي توجه دادن به اسباب و عللي است كه براي انجام كار قرار داده است چون خداوند اكثري از كارهاي خويش را در اين جهان از طريق مجموعه اسباب و علل به انجام مي رساند. از اين‏رو در اين گونه موارد ضماير به صورت جمع آمده است.[9]

4. براي اينكه خداوند داراي صفاتي است كه عين ذات اوست[10] مانند قدرت، علم، حيات و... و با جمعيت صفات خود كارها و افعال خويش را انجام مي‌دهد، از اين جهت ضمير جمع يا متكلم مع الغير بكار برده است.[11]

منبع براي مطالعه بيشتر:

اطيب البيان في تفسير القرآن ج11، سيد عبد الحسين طيب، انتشارات اسلام، تهران، 1378 هجري شمسي چاپ دوم.

الفرقان في تفسير القرآن، ج30، محمد صادقي تهراني، انتشارات فرهنگ اسلامي، قم، 1365 هجري شمسي، چاپ دوم.

تفسير نمونه ج17، ناصر مكارم شيرازي، انتشارات دار الكتب الاسلاميه، تهران، 1374، چاپ اول.

_____________________________________

[1]. مجمع البحرين ج2 ص119/ لغتنامه دهخدا ذيل ماده مذكور.

[2]. اين اشكال از همان آغاز اسلام مطرح بوده است لذا قرآن برخلاف سیره متداول و محاورات عربى که در امور مشترک بین زنان و مردان تنها به آوردن ضمیر و واژگان مذکر بسنده مى‏شود، در سوره احزاب، آیه 35، از هر دو واژگان مؤنث و مذکر، آن هم به طور مکرر بهره گرفته است. مفسران در توضیح آن نوشته‏اند:

«اسماء بنت عمیس» به پیامبر اسلام(ص) عرض کرد: چرا فضایلى که در قرآن به صورت جمع مذکر بیان شده است، در مورد زنان مطرح نیست، که به دنبال آن آیه مذکور نازل شد و در مورد یکایک صفات و فضایل اخلاقى با تعهد و تأکید به صورت دو جمع مذکر و مؤنث بیان گردید،(تفسير نمونه ج17 ص308) تا بي اساس بودن اين شبهه را گوشزد كند و اعلام نمايد كه اين گونه برداشت ها از آيات قرآن غلط است چون به مقتضاى ادبیات عرب، در امور مشترک بين زنان و مردان، از الفاظ و ضماير مذكر و مردانه بهره گرفته مى‏شود.

با توجه به همين نكته است كه برخي از مفسرين گفته است: این آیه به یک حقیقت مهمى اشاره مى‏کند و آن این است که آن چه در قرآن به صیغه مذکر آمده است، به مردان اختصاص ندارد، بلکه شامل هر دو جنس مرد و زن مى‏شود. (تفسير هدايت ج10 ص267)

[3]. تفسیر نمونه، ج 17، ص 308.

[4]. سوره شمس آيه1-2.

[5]. سوره تكوير آيه1.

[6]. تعريف مذكر و مؤنث حقيقي و مجازي در كتب ادبيات از جمله هدايه و انموذج آمده است.

[7]. جرجاني، آيات الاحكام، ج2 ص390 ذيل آيه31 سوره احزاب.

[8]. تفسير احسن الحديث ج8 ص156/ الميزان، ج 16ص145.

[9]. اطيب البيان في تفسير القرآن ج11 ص24.

[10].  تقسيم بندي صفات الهي

پاره اي از صفات خدا آن صفاتي است كه عين ذات او است نه زايد بر آن. مانند حيات و قدرت و علم، و اينها صفات ذاتي اند. و پاره اي ديگر صفاتي هستند كه تحققشان محتاج به اين است كه ذات قبل از تحقق آن صفات محقق فرض شود، مانند خالق ورازق بودن كه صفات فعلي هستند، و اينگونه صفات زايد برذات و متنزع از مقام فعلند.

همچنين خلق و رحمت و مغفرت و ساير صفات و اسماء فعلي خدا كه برخدا اطلاق مي شود، و خدا به آن اسماء ناميده مي شود بدون اين كه خداوند به معاني آنها متلبس باشد، چنان كه به حيات و قدرت وساير صفات ذاتي متصف مي شود، چه اگر خداوند حقيقتاً متلبس به آنها مي بود مي بايستي آن صفات، صفات ذاتي خدا باشند نه خارج از ذات، پس از اين نظر هم مي توان صفات خدا را به دو دسته تقسيم كرد: يكي صفات ذاتيه و ديگري صفات فعليه.

تقسيم ديگر در صفات خدا اين است كه بعضي از صفات خدا صفاتي است كه معناي ثبوتي را افاده مي كند، از قبيل علم و حيات، و اينها صفاتي هستند كه مشتمل برمعناي كمالند، و بعضي ديگر آن صفاتي است كه معناي سلبي را افاده مي كند، مانند سبوح و قدوس و ساير صفاتي كه خداي را منزه از نقايص مي سازد، پس از اين نظر مي توان صفات خدا را به دو دسته تقسيم كرد: يكي ثبوتيه و ديگري سلبيه.

تقسيم ديگري كه درصفات خدا هست، تقسيم به نفسيت و اضافت است، آن صفتي كه معنايش هيچ اضافه اي به خارج از ذات ندارد صفات نفسي است مانند حيات، آن صفتي كه اضافه به خارج دارد صفت اضافي است، و اين قسم دوم هم دوقسم است، زيرا بعضي از اينگونه صفات نفسي هستند و به خارج اضافه دارند آنها را صفات نفسي ذات اضافه مي ناميم، و بعضي ديگر صرفاً اضافي اند مانند خالقيت و رازقيت كه امثال آن را صفات اضافي محض نام مي گذاريم. (تلخيص و اقتباس از: سيد مهدي امين، معارف قرآن در الميزان، سايت تبيان)

[11]. الفرقان في تفسير القرآن ج30 ص376و478 ذيل تفسير سوره قدر و كوثر.

http://feqh.miu.ac.ir/index.aspx?siteid=19&pageid=4854&newsview=1470